Rekomendacja dobrej praktyki dotyczącej wsparcia uniwersytetów trzeciego wieku w województwie lubelskim w kontekście jubileuszu 50 – lecia działalności tych podmiotów w Polsce

ADRESACI:
Zarząd Województwa Lubelskiego

SPRAWA:
Rekomendacja dobrej praktyki dotyczącej wsparcia uniwersytetów trzeciego wieku w województwie lubelskim w kontekście jubileuszu 50 – lecia działalności tych podmiotów w Polsce

UZASADNIENIE:

W roku 2025 uniwersytety trzeciego wieku w Polsce obchodzą jubileusz 50 – lecia swojej aktywnej działalności na rzecz edukacji i aktywizacji seniorów i seniorek. Pierwsza placówka dydaktyczna dla osób starszych nazwana Uniwersytetem Trzeciego Wieku (UTW) została zorganizowana w 1973r. we Francji przy Uniwersytecie w Tuluzie. Jej twórcą był prawnik – prof. Pierre Vellas. W krótkim czasie na terenie całej Europy i poza nią zaczęły powstawać podobne podmioty. W Polsce pierwszy Uniwersytet Trzeciego Wieku powstał już w 1975 r. w Warszawie, w ramach Podyplomowego Centrum Kształcenia Kadr Medycznych. Jego założycielką oraz propagatorką idei uniwersytetów trzeciego wieku na terenie kraju była prof. Halina Szwarc.

W początkowym okresie UTW funkcjonowały w strukturach uczelni wyższych głównie w dużych miastach będących ośrodkami akademickimi. Na przełomie XX i XXI w., w związku ze zmianami ustrojowymi w Polsce, liczba UTW działających w różnych formach organizacyjno – prawnych zaczęła systematycznie wzrastać – aktualnie liczba ta wynosi ok. 660 podmiotów (dane własne Ogólnopolskiej Federacji Stowarzyszeń UTW).

W Polsce można wyróżnić trzy główne typy UTW:

działające jako organizacje pozarządowe (w szczególności stowarzyszenia i fundacje UTW);
działające w strukturach uczelni wyższych – publicznych i niepublicznych;
działające w strukturach jednostek organizacyjnych samorządu lokalnego (np. w centrach kultury, centrach kształcenia ustawicznego, bibliotekach, ośrodkach pomocy społecznej itp.).

Dynamiczny rozwój uniwersytetów trzeciego wieku oraz innych organizacji seniorskich, które w swoich celach statutowych zakładają szeroką działalność na rzecz osób starszych, jest m.in. wypadkową procesów demograficznych zachodzących od wielu lat w Polsce i prowadzących do ponadprzeciętnego w skali europejskiej starzenia się polskiego społeczeństwa. Z najnowszych raportów Głównego Urzędu Statystycznego poświęconych sytuacji osób starszych w Polsce [1] wynika, iż od 2005r. obserwuje się stały wzrost udziału osób starszych w populacji naszego kraju. W 2005r. udział ten wynosił 17,2%, a w 2023r. ukształtował się już na poziomie 26,3%. Spadek liczby ludności ogółem i wzrost liczby ludności w wieku senioralnym skutkuje wzrostem wskaźnika obciążenia demograficznego osobami starszymi (liczby osób w wieku 65 lat i więcej przypadającej na 100 osób w wieku od 15 do 64 lat). Dynamiczny wzrost tego wskaźnika zauważalny jest od 2011r. – wynosił on wówczas 19,4 podczas gdy na koniec 2023r. – osiągnął poziom 30,9. Wyniki Prognozy ludności na lata 2023 – 2060 wskazują na pogłębianie się procesu starzenia społeczeństwa. Mimo przewidywanego ubytku ludności o ponad 7 mln do 2060r. spodziewany jest postępujący proces starzenia się ludności Polski, co oznacza wzrost odsetka osób w wieku 65 lat i więcej. Populacja osób w tym wieku wzrośnie w końcu horyzontu prognozy do 11,8 miliona i będzie stanowiła prawie 40% ogółu ludności[2].

W województwie lubelskim udział osób w wieku 60 lat i więcej w ogólnej liczbie mieszkańców na koniec 2022r. wynosił 27%, co stanowiło niemal 547 000 seniorów (!). W regionie prężnie działają 23 uniwersytety trzeciego wieku oraz kilkaset innych seniorskich organizacji pozarządowych.

W przywołanym powyżej kontekście – doceniając dotychczasowe regionalne inicjatywy na rzecz seniorów (np. konkursy Gmina przyjazna Seniorom, Aktywny Senior) – Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń Uniwersytetów Trzeciego Wieku wnosi o rozważnie włączenia się Samorządu Województwa Lubelskiego w ogólnopolskie i regionalne obchody jubileuszu 50 – lecia uniwersytetów trzeciego wieku w Polsce np. poprzez:

ogłoszenie i realizację konkursu grantowego adresowanego do uniwersytetów trzeciego wieku, oraz
uhonorowanie najbardziej zasłużonych, regionalnych działaczy ruchu odznaką honorową „Zasłużony dla Województwa Lubelskiego” albo innym okolicznościowym odznaczeniem ustanowionym w związku z przypadającą, przywołaną powyżej rocznicą.

Jako dobrą praktykę można tu wskazać ogłoszony przez Województwo Małopolskie, w związku z ww. jubileuszem, otwarty konkurs ofert pn. Małopolska uczy i pomaga przez całe życie. W Regulaminie konkursu zdefiniowano dedykowany UNIWERSYTETOM TRZECIEGO WIEKU priorytet pn. Edukacja seniorów, a w jego ramach umożliwiono realizację działań obejmujących m.in.:

rozwój ustawicznego kształcenia osób starszych poprzez wsparcie oferty uniwersytetów trzeciego wieku, adekwatnie do oczekiwań i zainteresowań odbiorców (w szczególności wykłady, warsztaty, spotkania informacyjne, rozwój umiejętności cyfrowych, poprawa bezpieczeństwa seniorów w szczególności w obrocie konsumenckim itp.);
profesjonalizację uniwersytetów trzeciego wieku (m.in. szkolenia, warsztaty, edukacja w zakresie pozyskiwania środków na rozwój swojej działalności, wizyty studyjne – wymiana dobrych praktyk);
organizację spotkań przedstawicieli uniwersytetów trzeciego wieku (fora, konferencje, grupy dyskusyjne itp.);
rozwijanie inicjatywności osób starszych, poprzez w szczególności edukację w zakresie zakładania organizacji pozarządowych (mających w zakresie działania m.in. kształcenie osób starszych w formule Uniwersytetu Trzeciego Wieku), pozyskiwania środków na realizację działań, włączanie osób starszych w dialog i współpracę z samorządem lokalnym.

Jako realizatorów działań w ramach ww. priorytetu wskazano:

uniwersytety trzeciego wieku posiadające status organizacji pozarządowej, lub
organizacje pozarządowe realizujące działania na rzecz słuchaczy lub kadr Uniwersytetu Trzeciego Wieku funkcjonującego w ramach innej formy organizacyjno-prawnej, potwierdzone porozumieniem sporządzonym na piśmie[3].

Podjęcie wnioskowanej inicjatywy przez Samorząd Województwa Lubelskiego wpisuje się wprost w szczególności w:

Strategię Rozwoju Województwa Lubelskiego do 2030 roku w której:

1) w celu strategicznym 4. – Wzmacnianie kapitału społecznego wskazuje się, że „Idea zrównoważonego rozwoju powinna być realizowana w oparciu o działania na rzecz budowania społeczeństwa obywatelskiego i solidarnego, otwartego na zmiany. W kontekście dynamicznych przemian gospodarczych i społecznych zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania i rozwoju zarówno poszczególnych osób, jak i całych społeczeństw mają umiejętności. Uczenie się mieszkańców przez całe życie, stały rozwój i wykorzystanie nabytych umiejętności w pracy i w działalności pozazawodowej wpłynie na wzrost wydajności i innowacyjności gospodarki regionu”.

2) w celu operacyjnym 4.1. Rozwijanie kapitału ludzkiego wskazuje się natomiast m.in. na wynikającą z obserwowanych trendów demograficznych konieczność podjęcia działań na rzecz wykorzystania potencjału osób, które nie miały odpowiednich warunków do funkcjonowania na rynku pracy (w tym np. osób starszych).

2. Strategię Polityki Społecznej Województwa Lubelskiego na lata 2021 – 2030, w której np.:

1)w rekomendacjach dla obszaru strategicznego: Starzejące się społeczeństwo wskazano następujące przykładowe zalecenia:

Wspieranie procesu deinstytucjonalizacji usług społecznych i zdrowotnych skierowanych do osób starszych oraz ich otoczenia;

Zapewnienie dostępu do wysokiej jakości usług społecznych realizowanych w środowisku lokalnym adresowanych do osób starszych, uwzględniających ich stan zdrowia i zdolności psychofizyczne, przystępnych cenowo, ze szczególnym uwzględnieniem terenów wiejskich;

Zwiększenie oferty usług edukacyjnych, rekreacyjnych i kulturalnych dla osób starszych, w szczególności na terenach wiejskich;

Promowanie wśród seniorów form aktywnego spędzania czasu i zdrowego stylu życia;

Rozwój edukacyjnych form wspierania osób starszych (m.in. Uniwersytet Trzeciego Wieku, programy kształcenia ustawicznego) z uwzględnieniem rozwoju kompetencji cyfrowych;

Wspieranie organizacji działających na rzecz aktywizacji osób starszych;

Zwiększenie udziału seniorów w życiu publicznym, społecznym i kulturalnym.

2 ) sformułowano Cel operacyjny 2: Wsparcie osób starszych w środowisku lokalnym powodujące wzrost aktywności osób starszych w życiu społecznym, kulturalnym i zawodowym, w jego ramach m.in. następujące kierunki interwencji:

Promowanie w środowisku seniorów form aktywnego spędzania czasu wolnego, aktywności fizycznej w procesie starzenia się i zdrowego stylu życia;

Wspieranie organizacji działających na rzecz aktywizacji osób starszych oraz zrzeszających osoby starsze;

Rozwój usług edukacyjnych (m.in. w zakresie nowych technologii) adresowanych do osób starszych, Uniwersytety Trzeciego Wieku;

Wspieranie działań mających na celu pobudzanie aktywności obywatelskiej seniorów (np. rady seniorów);

Zwiększenie oferty usług rekreacyjnych, mających na celu rozwój zainteresowań seniorów;

Promowanie twórczości artystycznej seniorów (festiwale, przeglądy twórczości);

Promocja działań mających na celu ułatwienie dostępu do informacji, w tym za pośrednictwem nowoczesnych mediów.

3. Program współpracy Samorządu Województwa Lubelskiego z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego na 2025 r., w którym w priorytetowych zadaniach publicznych wskazuje się na konieczność aktywizacji i integracji społecznej osób starszych poprzez realizację następujących zadań:

prowadzenie specjalistycznych form edukacji,

prowadzenie różnorodnych form środowiskowego wsparcia i aktywizacji seniorów, m.in. kluby seniora, dzienne ośrodki wsparcia,

organizowanie grup samopomocowych i rozwijanie idei wolontariatu,

promowanie idei współpracy międzypokoleniowej,

wspieranie działań, których celem jest rozwój innowacji społecznych.

Mając na uwadze przedstawione uwagi, Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń Uniwersytetów Trzeciego Wieku po konsultacji z Polskim Forum Seniorów uprzejmie prosi o rozważenie przez Samorząd Województwa włączenia się w obchody jubileuszu 50-lecia UTW w Polsce w zakresie określonym w przedmiotowej rekomendacji.

[1] „Sytuacja osób starszych w Polsce w 2022r.” , Główny Urząd Statystyczny, Białystok, grudzień 2023r. „Sytuacja osób starszych w Polsce w 2023r.” , Główny Urząd Statystyczny, Białystok, grudzień 2024r.

[2] „Informacja o sytuacji osób starszych w Polsce za 2023r.”, Minister do spraw Polityki Senioralnej, Warszawa, grudzień 2024r.

[3] https://rops.krakow.pl/nabory-szkolenia-granty-dotacje-wizyty-studyjne-studia-specjalizacje-superwizje/otwarte-konkursy-ofert,otwarty-konkurs-ofert-pn-malopolska-uczy-i-pomaga-przez-cale-zycie

Zadanie publiczne pn. Mocna Federacja – sieciuje, partycypuje, inspiruje! sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030, Priorytet 1a.